به نام خداوند بخشاینده بخشایشگر

کتاب ارتباطات غیرکلامی به همت مؤسسه کارگزار روابط عمومی منتشر شد. ایرانیان عموما با زبان بدن آشنا هستند، اما زبان بدن یکی از طرق ارتباطات غیرکلامی است. جهت اطلاع بیشتر علاقمندان به سایر زمینه های این ارتباطات، مقدمه ای کوتاه به دنبال می آید. همچنین مایل است مراتب تشکر خود را از جناب آقای باقریان مدیر مؤسسه کارگزار روابط عمومی وهمکاران بزرگوارشان تقدیم دارد:

ارتباطات غير کلامی

لباس و ظاهر، زمان، حریم، زبان بدن، اشارات، اداها و آهنگ صدا

و

آداب کاربرد آنها در مراودات بین المللی

علی محمد بيدارمغز

سخنران تشریفات کاربردی بین المللی

مربی فن بیان و مفسر زبان بدن

اين که تـــــو داری قيامتست نه قامت

 وين نه تبسم که معجز است و کرامت

سعدی شيرازی

پیش گفتار

ارتباطات غیر کلامی، و نقش مهم آن  در مراودات ملی و بین المللی

پس از آنکه آلبرت مهرابیان در اوایل دهه 1970 ترکیب و درصد کلام و غیر کلام را در ارتباطات بین مردم مطرح کرد، درباره فرضیه او و به طور کلینقش اشارات صورت و حرکات و حالات بدن هنگام ارسال پیام، باب جدیدی در مقوله ارتباطات گشوده شد. اما نکته جالب، کشف این موضوع نبود، بشر هزاران سال بود که از اشارات صورت و حرکات بدن برای انتقال مقاصد خود استفاده می کرد، حتی قبل از آنکه صندوقچه صدای او در گلو و زبانش برای تولید صوت بکار آید.بلکه آنچه بحث انگیز شد، میزان و درصد نقش کلام و غیر کلام در انتقال مقصود پیام بود که مهرابیان مطرح کرده بود، یعنی کلمات فقط 7%، کل پیام را تشکیل می داد، آهنگ صدا 38% و اشارات صورت و حالات و اداهای بدن، 55% بقیه را. ارقام مهرابیان مبین آن بود که بشر ناطق، هنوز هم مانند پیشینیان صامت خود بیش از کلام، از اشارات و حرکات استفاده می کند؟. جالب تر آنکه، او و سایر محققانی که بر روی این فرضیه کار می کردند و می کنند، مدعی واقعیتی بودند و هستند که چالش برانگیز است؛ یعنی می توان، صحت و سقم کلام را با اسباب ارتباطی غیر کلامی سنجید و محک زد، زیرا که هنگام ارتباط و انتقال پیام، این اشارات صورت و حرکات بدن هستند که حقیقت را بیان می کنند، و اگر بین کلام و غیر کلام تناقض مشاهده شود، بنا را باید بر صحت غیر کلام نهاد.

پس از آن، محققان دیگر، به توسعه و گسترش مبانی و منابع ارتباطات غیر کلامی پرداختند. در این میان، زبان بدن مرکب از اشارات صورت و حرکات و حالات و حتی سکنات بدن، به عنوان مهمترین مبحث ارتباطات غیر کلامی مطرح و مقالات فراوان و کتب متعدد درباره آن به چاپ رسید و برخی از آنها نیز توسط مترجمان علاقمند و کاردان به زبان فارسی ترجمه شد. اما، مسئله آن است که زبان بدن، همه موضوع نبود که اولا، این مطلب، بخشی از ارتباطات غیر کلامی است، ثانیا، ارتباطات کلامی در این 60-50 سال توسعه زیادی یافته است، و این تحول در ترجمه های موجود منعکس نشده است. مثلا؛ امروزه مباحث متعددی از جمله، دانش زمان، دانش تماس، اداها و اطوارها، حریم های اجتماعی، آهنگ و تطور صدا، علائم شناسی، زبان شمایل و نقش فرهنگها در ارتباطات غیز کلامی مطرح شده است که مطالب زیادی درباره آنها در فارسی نمی توان یافت.

در این میان، اما مردم ما بیشتر با زبان بدن آشنا شده اند، زیرا اولا این جذاب ترین قسمت ارتباطات غیر  کلامی است و ثانیا به دلیل مقالات و سخنرانی متعددی که در همه سطوح برگزار شده است، عموما اطلاعات بیشتری درباره آن دارند و ثالثا، آنرا مطلوبتر و کاربردی تر یافته اند. به علاوه، در سخنرانی ها و ترجمه ها، چنین تبلیغ می شود که استادان با سلطه بر تفسیر زبان بدن؛ می توانند با دانشجویان خود بهتر ارتباط برقرار کنند، و به نحو بهتری بازخورد سخنان خود را در آنها تفسیر کنند، دیپلماتها با تفسیر اشارات و حرکات طرف ملاقات و گفتگو خواهند توانست با حفظ شئون خود، پاسخ مثبت و منفی آنان را نسبت به حرفهای خود دریابند، بازاریابان قادرند به نحو مؤثرتری مشتریان بالقوه خود را تحت تأثیر قرار دهند و از اشارات صورت و حرکات بدن آنها و بدون نیاز به سخن پردازی و سئوال و جواب، بفهمند که آیا آنان قصد خرید دارند یا خیر؟ و عشاق؛ خواهند توانست بدون کلام با هم سخن گویند که یک اشاره و لبخند، هزاران کلام نهفته دارد و بسیار لطیف تر، احساسات درون را نمایش می دهد.

امروزه به مدد مطالعات انجام شده در زمینه ارتباطات غیر کلامی، مشخص شده است که لغات به تنهایی نمی تواند مقاصد شفاهی را به نحو مطلوب انتقال دهد، و نیز بدون تفسیر اشارات و حرکات بدن دیگران، نمی توان به طور کامل مفاهیم کلمات را دریافت. جالب آنکه انسانها حتی وقتی که حرف هم نمی زنند، به ارسال پیام مشغول هستند. بی دلیل نیست که ملاقاتهای چهره به چهره، دریای بی انتهایی از امکان بررسی و ارزیابی طرفین دیدار و گفتگو فراهم می سازد که تأیید استواری بر این ضرب المثل معروف است که "شنیدن کی بود مانند دیدن!"

بنا بر این، آشنایی با ارتباطات غیر کلامی و از جمله زبان بدن، نه یک امر تفننی که برای کسانی که کار اصلی آنها ملاقات و مذاکره و تدریس و گفتگو و چانه زنی حضوری است، درک و فهم مقاصد دیگران یک ضرورت انکارناپذیر است. مهارت در این رشته، به آنها کمک خواهد کرد تا از سیل اطلاعاتی که با اشارات و حرکات صورت و بدن دریافت می کنند، مقصود طرف مخاطب یا متکلم را بهتر دریابند، بفهمند دیگران موقع شنیدن و حرف زدن چه احساسی دارند، و حتی با کمک اشارت و حرکات آنها، صحت و سقم پیام شفاهی آنان را محک زنند، و مهمتر از همه، خود چگونه کلامشان را در لفافه احساسات بپیچند و با بهترین یا مطلوبترین اشارات چهره و حرکات بدن ارسال نمایند.

به علاوه زبان شفاهی، حاوی کلمات و بیان افکار است و حال آنکه؛ زبان بدن، احساسات را انتقال می دهد، و این به اصطلاح "چاشنی" احساسات است که کلام را شیرین و گوشنواز، و شنیدن آنرا دلچسب و لذت بخش می سازد، و انسان وابسته به احساسات را اقناع می سازد.  

زبان بدن چندان قوی است که هر نوع کلامی را می توان با احساس یا اشارتی مشخص در آمیخت و پیام فرستاد و مقصود را هرچه باشد، تعقیب کرد. می گویند یکی از رؤسای جمهور که در این رشته مهارت داشت، شبی تصمیم گرفت که موقع دست دادن با همکاران خود، در حالیکه لبخند به لب دارد و حالات چهره اش بسیار خوشایند است، همراه با سلام و احوالپرسی، خبر ناخوشایندی را به آنان بگوید، شبیه این جملات: " عصر بخیر! من بسیار خوبم، من امروز یکی از اقوام خود را به قتل رساندم!" جالب آنکه هیچ کدام از همکاران رئیس جمهور به جمله آخر او عکس العملی نشان ندادند! شاید هم متوجه نشدند! یا شنیدند و جدی نگرفتند. زیرا همانگونه که گفته شد، مردم در مکالمات رو در رو، بیشتر به اشارات صورت و حرکات بدن توجه دارند تا به کلام، و اگر بین کلام و اشارات و حرکات، تناقض باشد، به کلام توجه نمی کنند.

محققان، همچنین دریافته اند که زبان بدن، حرکات ناخودآگاه است و مردم آنرا به عنوان بهترین عامل ارتباط بین خود و دیگران می شناسند. مثلا مردمک چشم، بدون آنکه متوجه باشیم در مواجهه با خبر خوش و رؤیت چیز زیبا و جذاب، بازتر می شود و به اصطلاح برق می زند.

در مقوله زبان بدن، نه تنها اشارات صورت و حرکات بدن، که ایستادن، رفتن و نشستن درست و زیبا نیز مطرح است. مثلا در هنر سینما، به هنرپیشگان و ستارگان می آموزند که هنگام بازی فیلم های عاشقانه و قهرمانانه؛ با قد افراشته بایستند، زیبا گام بردارند، و با حالت مقبول بنشینند و از خمیده ایستادن و رفتن و نشستن ناموزون پرهیز کنند تا تماشاچیان که به دنبال الگو برداری هستند، آنها را بهتر ببینند و مشاهده کنند، که ایستادن ناصاف، حرکات سرد و نشستن غمگینانه، در مواردی کاربرد دارد که هنرپیشگان نقش انسانهای بیمار، در حال احتضار و خسته و مانده را بازی می کنند.

کارشناسان نه تنها بر تأثیر نحوه ایستادن، گام برداشتن و نشستن درست بر دیگران تأکید دارند که به نظر آنها، نوع آرایش موی سر، نحوه لباس پوشیدن و کاربرد عطریات و تجملات (حلال) علاوه بر آنکه در نظر دیگران مقبول و خوشایند است که بر خود انسان هم، تأثیر گذار است، زیرا حالات درونی او را دگرگون می سازد. نوع انسان، برای کار و زندگی خود به انرژی نیاز دارد، نیرویی که موتور فعالیت او را به اصطلاح "شارژ کند" و اشتیاق کار و تلاش را در او پدید آورد و تشدید نماید. به همین دلیل، می گویند کسی که حال و حوصله کافی ندارد، تا حد مطلوب به خود به ظاهر و لباس خود برسد تا نه تنها در خویش که در مخاطب نیز ایجاد انرژی نماید.

علاوه بر زبان بدن –که به طور ناخودآگاه صورت می گیرد- مردم در زندگی روزمره، انواع ژست ها و اداها و اطوار هوشیارانه و آگاهانه را هم نشان می دهند و به نمایش می گذارند. به عبارت دیگر، انسانها باید بیاموزند که چیزی بیش از آنچه هنرپیشگان بکار می برند، باید انجام دهند که زندگی؛ فراتر و حقیقیی تر از صحنه تآتر و سینما است. به همین دلیل، هرچه فیلم و نمایش به زندگی واقعی نزدیک تر باشد، جذاب تر است و به هر میزان که هنرپیشگان طبیعی تر بازی کنند، نقش خود را بهتر ایفا خواهند کرد. ناگفته نماند که توسل به ژست ها و نمایش اطوار مطلوب، مکالمه و مراوده را جذاب می سازد، و سلطه بر تفسیر آنها می تواند مفاهیم بسیاری از کلمات و الفاظ متکلمان را تقویت یا تناقض آنها را افشا نماید. گاه مردم به جای حرف زدن، فقط  با نمایش یک ژست، مقصود خود را بیان می کنند. نکته مهم دیگر آن است که برخی از اداها و اطوار، به تنهایی مفهوم نیست که باید مجموعه ای از آنها را با هم مورد بررسی و ارزیابی قرار داد. به علاوه، معلوم شده است که هر ملتی، مقتضای ضروریات فرهنگ خود، ژست های متفاوتی دارد، مقوله ای که برخی از کارشناسان مطالعات تطبیقی را به خود معطوف ساخته است، مطالعاتی که نتیجه آنها برای دیپلماتها، مدیران عامل و ارشد شرکتهای بین المللی و کسانی که به سفر خارج می روند و یا در داخل کشور، میزبان خارجیان هستند، اهمیت فراوان دارد.

با این مقدمه مختصر، نیازی به گفتن نیست که آشنایی با انواع ارتباطات غیر کلامی و به ویژه زبان بدن، یک ضرورت تردید ناپذیر است و سلطه بر تفسیر و تعبیر آنها، به صاحبان این مهارت، کمک خواهد کرد تا در ارتباطات خود با دیگران، از یکسو هنرمندانه تر رفتار کنند، و از سوی دیگر، بهتر مقاصد آشکار و پنهان دیگران را دریابند، و با بهره برداری از این مهارت، بهتر پاسخ دهند و مناسب تر عکس العمل نشان دهند.

علاوه بر زبان بدن و ژست ها، در این کتاب، به مباحث دیگر ارتباطات غیرکلامی از جمله حریم های اجتماعی، زمان شناسی، ظاهر آراسته و لباس برازنده، لحن، تطور و قدرت صدا، شمایل و علائم نیز به طور مبسوط پرداخته شده است. امید که مورد قبول مخاطبان فرهیخته واقع گردد. انشاءالله.  

عناوین عمده کتاب

مقدمه، تقریب و حریم های اجتماعی انسان، نگاه شناسی، زمان شناسی، علائم شناسی، لباس و پوشش،  اشارات، حرکات و حالات بدن(زبان بدن- چشم و صورت، دست و تن)، حرکات معنی دار بدن(ادا و اطوار و شکلک- ژست Gesture)، تعامل ارتباطات کلامی و غیر کلامی،    کلمات، الحان و اصوات، کاربرد صورتک های احساساتی در ارتباطات غیر کلامی، توصیه هایی برای تقویت ارتباطات و آداب کاربرد صدا و احساسات در پیام و سخن، در سخنرانی و مذاکره.

       علی محمد بیدارمغز

سخنران، مدرس و مجری تشریفات کاربردی

مربی فن بیان، مفسر زبان بدن و وجهه ساز